 |
Figuur 1: Balkenbrug
(ook: 'hooibrug', in de volksmond) over de westerwoldse Aa vóór de kanalisering
|
doodschouw
Nog op dezelfde dag vindt in het lijkenhuis naast het
kerkhof een 'doodschouw' plaats. In
aanwezigheid van rijksveldwachter Haarman, dorpsveldwachter
Veldman en doodgraver Van der Mark ontkleden de arts en zijn assistente 's
middags net na drieën de drenkeling. Het lijk is 'wankleurig',
het gezicht al helemaal zwart. Her en der zijn flinke blazen; daar laat de huid
al heel gemakkelijk los. Het gaat om een kleine, donkerharige man met een
keurig gesneden donkere ringbaard. Leeftijd onbekend, maar waarschijnlijk van
middelbare leeftijd – veertig of daaromtrent. Een band wijst op een liesbreuk;
zijn lid op 'ritueele circumcisie' - besnijdenis
dus. Er zijn geen sporen van geweld aan hoofd of handen, dus waarschijnlijk is
de man verdronken.
Na binnenkomst van het autopsieverslag maakt burgemeester Dinkla
proces verbaal op. Hij beschrijft de dode nu níet als klein, (ca. 1.70), maar
wel als 'tamelijk gezet, met een breed
aangezicht en eene dikke neus' . Bij z'n vondst is hij volledig gekleed in
een blauw of zwart pak 'van goede Engelsche
stof'. Aan z'n voeten zitten halfhoge laarzen ('bottines') met zilveren beslag. Aan elke hand draagt hij een dikke
gouden ring - later zal de smid die van z'n handen moeten halen… Er is een
horlogeketting zonder horloge, een lorgnet, een lege sigarenkoker. Twee zakdoeken
en een knevel. Er is geen portemonnaie, er zijn geen papieren, de kleren zijn
niet gemerkt. De identiteit van het lijk is en blijft onbekend. Hoogstwaarschijnlijk
is de man verdronken. Alles wordt in beslag genomen – op de zakdoeken na.
Ook in 1908 kan communicatie – via de telegraaf - verbazend
snel gaan. o.a. Het Haarlems Dagblad meldt
op 21 augustus dat […] "onder
Bellingwolde (Gr.) het lijk [is] opgehaald
van een tot heden onbekend heer van 35 à 40 jaar, gekleed, met horloge en
gouden sieraden, die wellicht reeds voor eenige dagen in de AE den dood
gevonden heeft." Opvallend aan het bericht is natuurlijk het horloge:
gevonden is wel een tinnen ketting, maar géén klok.
Figuur 2: Annonce Haarlems Dagblad 21-081908
| ||
Al op dezelfde dag neemt commissaris Aart Jacob Marcusse uit
Amsterdam contact op met Dinkla.[2]
Bij hen heeft zich de weduwe G. Lorist gemeld, uitbaatster van een logement
voor alleenstaande mannen aan de Bilderdijkkade[3].
Een van haar huurders is 22 juli op reis gegaan, naar hij zei om zich in
Utrecht voor ziekte te laten behandelen. Maar hij is nooit meer teruggekomen. Het
signalement – heer met horloge en sieraden – lijkt te kloppen. Alleen: haar
huurder is niet veertig maar tegen de zeventig. En hij schuldt haar nog fl. 27,50 aan huur… De Amsterdammers
vragen en krijgen meer details over de man en zijn bezittingen. Ze overleggen
met de weduwe en sturen diezelfde dag om 15.59 een telegram terug. Geen twijfel
mogelijk: dit is Joseph Montezinos, geboren in 1839 te Amsterdam. Weduwnaar.
Geen verwanten bekend.
streng
Ook de twee veldwachters zitten intussen niet stil. Navraag van
'rijks' Haarman in Winschoten levert op dat het heerschap daar gezien is. Onder
de naam J. Streng, zo blijkt, heeft hij drie weken een onderkomen gevonden bij slaapsteehouder Kroeze. Hij is op
bezoek geweest bij pottenbakker Zuidema, die hem nog van vroeger kent.[4] De zoon van Zuidema heeft al aan agent Bakker verteld dat hij in het echt niet
Streng, maar Montezinos heet. Op 13 augustus is hij tussen 11 en 12 te voet op
pad gegaan, en nooit meer teruggekeerd. In het logement in Winschoten staat nog
een koffer met kleren. Ook vinden ze er het missende horloge, een portemonnaie,
een plaatje dat bij de sigarenkoker hoort en een derde gouden ring.
In Bellingwolde, zo merkt dorpswachter Veldman, komen intussen
de geruchten op stoom. Horlogemaker Hoormann herinnert zich opeens dat de dode vorige
week én een horloge én een gouden ring aan hem wilde verpanden. In het dorp wordt
al gefluisterd dat de 'rijke Jood' 'overal' veel kostbaarheden heeft verkocht
voor weinig geld… Wat er van die geruchten waar is, blijft ongewis. Ook de
toedracht van de dood van Joseph lijkt er inmiddels niet meer toe te doen. Nu
vast staat wie hij is en er geen verwanten schijnen te zijn, kan hij snel
begraven. De staat van het lijk en het warme weer nopen daartoe, zeker. Maar is
de onderste steen al boven?
Hoe dan ook timmert de doodgraver op 22 augustus voor acht
guldens een armenkist – zes gulden hout, twee gulden arbeidsloon - en zet
Joseph Montezinos voor nog eens twee gulden eenzaam bij op de algemene begraafplaats
van Bellingwolde. Uit een – niet beantwoorde - brief van Bram Mendes da Costa,
secretaris van de Portugees-Israëlitische Gemeente van Amsterdam is gebleken dat
ook zij déze Montezinos niet kennen…
vader
Joseph Montezinos komt op 5 januari 1839 in Amsterdam ter
wereld. Hij is het achtste kind van Izaak van Izaak Levie Montezinos (1800 –
1854) en Johanna Maria van der Streng Cerffontain (1799 – 1859)[5].
Dat klinkt als een chique mond vol, maar de schijn bedriegt. (De) Montezinos is
een sefardisch geslacht dat in de 17e eeuw in Amsterdam is beland. Dat
heeft rabbijnen en schriftgeleerden voortgebracht, maar Izaak de oudere (1779 –
1858) is muzikant geworden. Izaak de jongere wordt toneelspeler – of zoiets. Op reis door het land bezwangert hij Johanna Maria, dochter
van een tuinier in Winschoten – een goj dus.[6] Ongetrouwd
nemen ze de benen naar Amsterdam, waar in 1822 hun eerste dochter Naatje geboren
wordt. Daarna keren ze terug naar Sodom,[7]
waar de meeste van hun negen kinderen het levenslicht zien.[8]
Izaak scharrelt zijn kostje bij elkaar als toneelspeelder,
als kunstenaar, als korporaal,[9]
als inlandsche kramer[10]
en tenslotte als stokbewaarder, dat
wil zeggen, als cipier in de gevangenis in Winschoten. Trouwen doen ze pas in
1839, een half jaar nadat Joseph – waarschijnlijk op familiebezoek – geboren is.
Eén broer (ook een Joseph) en drie zussen (Niesje en tweemaal een Abigaël) zijn
dan al overleden. De andere kinderen worden – zoals dat in de volksklasse vrij
gebruikelijk was – pas bij het huwelijk alsnog geëcht.
zoon
Met drie zussen en een zusje groeit Joseph wettig op in
Winschoten. De gezusters schieten er wortel: de oudsten trouwen met arbeiders uit
Winschoten en Sappemeer, de jongste blijft haar hele leven dienstmeid, ook in Sappemeer. Armoe troef. Maar Joseph gaat in de
leer. Hij is vijftien als zijn vader overlijdt, twintig bij de dood van zijn
moeder. Ergens in die tijd in wordt hij knecht bij een zilversmid, mogelijk in Winschoten,
bij Zuidema, mogelijk ook direct in Stad - in Groningen dus. In ieder geval
trouwt hij in 1870 daar, op z'n 31e pas, met de twee jaar jongere Gelina
Gezina de Jager uit Appingedam. Als getuigen treden handwerkslieden op, een
bekende zilversmid ook uit Groningen. In een tijd waarin veel (zonen van) ambachtslieden
en boeren en masse gedegradeerd
worden tot loonwerkers gaat het met Joseph naar verhouding goed.
In september 1874 trekt hij met zijn vrouw van Groningen naar
Amsterdam – Spiegelgracht 22, het onderhuis. Ze wonen een jaartje in Nieuwer
Amstel (nu Amstelveen), maar keren in 1878 weer terug naar Mokum – naar de
Jordaan, om precies te zijn. [11]
In die tijd is dat een van de beruchtste buurten van Nederland. Hoe het hen
daar vergaat, wat ze er doen? Ze krijgen geen kinderen, er is niemand meer die
hen nog heeft gekend. Hun belevenissen en bekommernissen zullen voor altijd onder
het stof van de geschiedenis verborgen blijven. In de bevolkingsregisters van
Amsterdam staat trots vermeld dat Joseph goudsmid
is. Op één document is dat beroep doorgestreept en is er zilversmid boven geschreven. De huizen en de buurt waarin ze na
1878 wonen doen evengoed vermoeden dat hij lang knecht gebleven is. Pas in 1904
verhuist het paar naar een wat chiquere buurt, naar de Marnixstraat – maar ook
hier nog steeds twee-hoog achter.
Niet lang daarna, in december 1905, overlijdt Gelina, 64
jaar oud. Sinds 1906 verblijft Joseph daarom bij hospita's. Als smid of als knecht
werkt hij niet meer. Hij maakt zich nuttig als opzichter in een kinderspeeltuin
en doet, zo weet althans de logementshouder in Winschoten, dienst als kerkleraar. Bij religie vermelden de
registers dat Joseph (inmiddels?) Nederlands Hervormd is – hetgeen verklaart
waarom ook de mensen van de sjoel hem niet kennen.
Lutjeloo
Wat drijft deze man in 1908 om terug te keren naar z'n roots? Misschien is hij inderdaad in
Utrecht naar een arts gegaan. Misschien heeft hij daar vreselijk nieuws
gekregen. Misschien is hij direct al in een impuls doorgereisd naar het hoge
noorden – een kleine zeven uur met de trein. In Winschoten, daar werd hij
groot. Daar hebben zijn ouders elkaar jong ontmoet, en zijn ze ook betrekkelijk
jong gestorven. Zijn vier zussen zijn er inmiddels ook niet meer - Sara, Debora,
Neijzijn en de oude Naatje, in die volgorde zijn ze hem voorgegaan. Via hen
heeft hij wel een stuk of twintig neven en nichten in de streek – ze heten
Kuipers, Hunnersen en Gernaat van achteren, en Cerfontaine, niet te vergeten - maar
het is onduidelijk of ze elkaar kennen of zien. In ieder geval melden ze zich
niet als hij gevonden wordt - al moet gezegd dat de autoriteiten bijzonder weinig
doen om ze op te snorren. Maar hoe dan ook: was het melancholie? Heimwee naar
de stad, de streek? Moesten er nog oude rekeningen vereffend? We kunnen er
alleen maar naar gissen.
Op 13 augustus 1908 vertrekt Joseph om 11.30 te voet uit
Winschoten. Om stroomopwaarts bij de Aa te komen moet hij op z'n minst naar
Lutjeloo lopen. Dat is 7,4 km. zuidoostwaarts - voor een man van bijna 70 toch een
stevige tippel. Het kan heel goed zijn dat hij daar, of ergens anders aan de meanderende
stroom een hartaanval krijgt, een beroerte of anderszins. Het is buitengewoon
fris die dag, en het regent pijpenstelen.[12]
Hij kan uitglijden, of ongelukkig vallen. Hij kan stomlazerus van een hooibrug vallen. En natuurlijk kan hij er
- à la Virginia Woolf – uit vrije wil
een einde aan maken. Hij is er eenzaam genoeg voor: aan wie kan hij een
afscheidsbrief schrijven? Maar dat er tóch een misdrijf plaatsvindt is óók niet
uit te sluiten…
Dr. Duijntjer ziet geen sporen van geweld aan handen of
hoofd. Daarop concludeert hij dat Joseph verdronken moet zijn. Een andere
doodsoorzaak wordt niet onderzocht – maar ook niet een plek van vallen, uitglijden,
of van wat dan ook. Op dat moment, op 20 augustus, is het horloge nog niet
gevonden, en ook een portemonnaie ontbreekt. De volgende dag duiken die op,
inclusief een derde ring die nog niet gemist was, maar nergens vinden de
dienders geld. In een wat korzelige brief heeft de weduwe Lorist laten weten
dat de Heer Montezinos áltijd véél geld en véél sieraden ('alles') bij zich draagt. Hij schuldt haar bovendien fl. 27,50 aan huur… Na de reis en de
drie weken logeren kan dat natuurlijk op zijn. Dat zou verklaren waarom Joseph
zijn glimmers verpanden wou. Maar dat is een gerucht – met een antisemitische
lading bovendien. Voor de politie en de Burgemeester maakt dat het plaatje
evengoed compleet. Het lijk uit de Aa kan schielijk begraven. Maar bewezen of
uitgesloten is er eigenlijk helemaal niets.
Figuur 4: een stevig bonnetje van Eppo Smit: een rijksdaalder
voor het gebruik van paard en wagen...
lasten
Voor een begrafenis van een inwoner zonder geld, verzekering
of familie draait de Gemeente op. Dat geldt ook voor aangedreven lijken. De Gemeente
betaalt in dit geval dus de arts/lijkschouwer – die overigens meer verdient dan
de burgemeester zelf - de smid, de doodgraver en de gebroeders Smit, die
allebei een stevig bonnetje inleveren. Tesamen komt dat neer op extra onkosten
ten hoogte van fl. 29,25. Dat lijkt misschien
weinig, maar in 1908 is dat nog best een aardig bedrag.[13]
Het is de gemeente er veel aan gelegen het in z'n geheel terug te krijgen. Alle
bezittingen zijn op 24 augustus al teruggezonden naar Amsterdam – goud en
zilver, het restant van de kleding. De Gemeente doet dat heel nauwgezet. In
Amsterdam gaan de curatoren van Advocatenkantoor Mulder even nauwgezet met de
zaak aan de slag.
Op 23 september 1908 stuurt de Gemeente hen op verzoek de eerder genoemde onkostennota. Pas in april 1909 krijgen zij daar een antwoord op: uit het afwegen van kosten en baten – de snuisterijen, maar ook een levensverzekerig van 70 gulden – is minder overgebleven dan gehoopt. De Gemeente mag een postwissel ophalen van 25 gulden, en gaat daarnee voor fl. 4,25 het schip in. Het lijk in de Aa mag dan in twee dagen in Bellingwolde onder de grond zijn verdwenen, op de begroting van de Gemeente is hij twee boekjaren een last.
Alderik Visser (alderik@xs4all.nl)
Utrecht/Bellingwolde
Met dank aan het gemeentearchief Bellingwedde
[1]
(1850 – 1914) Zoon van koopman Elzo Bruggers Dinkla,
burgemeester van Bellingwoldde van 1895 – 1913. Introduceerde in het dorp ook
(met zijn zoon) de stoomdorsmachine
[2] (1868 – 1933) Op dat moment commissaris in De Jordaan,
later Hoofdcommnssaris van politie van geheel Amsterdam.
[3] Te weten aan de Bilderdijkkade 99
[4] Mogelijk gaat het hier om tingieter/koopman Lubbertus Zuidema
(Winschoten, 1850 - 1931). Diens vader Willem (1815 – 1898) en oom Marginus
(1820 – 1909) waren respectievelijk tingieter en goud- en zilversmid in
Winschoten, en mogelijk leermeester van de dode.
[5] Ook gespeld als "Van der Streng(e) Cerffontain."
Latere generaties zijn het kortere "Cerfontain(e)" gaan gebruiken,
waaronder de muzikant/componist Matthias Johannes Cerfontaine (Winschoten, 1894
– 1987).
[6] Dat wil zeggen, een niet-joodse vrouw
[7] De weinig vleiende bijnaam die de Joodse bevolking aan
Winschoten gaf.
[8] In Huis 41A, volgens de oude indeling uit de Franse
tijd.
[9] En wel in 1832, als 'korporaal bij het tweede bataillon tweede afdeeling Groningen
schutterij", gelegerd te Coevorden.
[10] Straatventer, handelsreiziger, marskramer; de nering
bestond niet zelden uit sterke drank en/of (illegale) lectuur.
[11] Achtereenvolgens: Tweede Anjelierdwarsstraat 6 (1878 –
1893); Nieuwe Leliestraat 10 (1893); idem, nummer 178 (1893 – 1904)
[12] Met 13,4 graden maximumtemperatuur de koudste 13
augustus ooit gemeten…
[13] In termen van koopkracht komt dat neer op 340
hedendaagse euro's vgl. http://www.iisg.nl/hpw/calculate-nl.php. Een werkelijke vergelijking blijft moeilijk, o.a.
doordat de verhouding van verschillende uitgaven tot elkaar indertijd óók
anders was.
|
Geen opmerkingen:
Een reactie posten